صلح در حقوق بین الملل اسلام
اشکان علیپور | سه شنبه, ۲۲ بهمن ۱۳۹۲، ۰۹:۴۹ ب.ظ |
۰ نظر
اختلاف در زندگی اجتماعی و بین المللی ،
اجتناب ناپذیر است ، باید تدبیری اندیشه شود تا اختلاف منجر به جنگ نشود ؛ به همین
جهت ، در طول تاریخ ، صلح از آرمان های مقدس بشری بوده است ، چرا که جنگ همه سرمایه
های مادی و معنوی جامعه و جهان را نابود می کند . در منشور سازمان ملل متحد علاوه برفصل
هفتم ، مواد متعددی ناظر به حاکمیت اصل صلح در روابط بین الملل است . (مواد
1.2.11.12.15.23.24.26.33.37.39تا51. 52.54.73.76.84.99.106)
به رغم اقدامات انجام یافته ، هنوز بشر
از ناامنی و بحران های منطقه ای و جهانی رنج می برد . در بررسی تداوم بحران در عرصه
بین المللی ، می توان به شکافی عمیق میان نظریه و عمل تابعان حقوق بین الملل اشاره
کرد . توجه به پیشینه کنفرانس ها و کنگره های بین المللی ، به ویژه جامعه ملل و سازمان
ملل متحد و مروری بر مواد مندرج در میثاق و منشور و بررسی آن در مقام عمل ، به خوبی
این امر را مبرهن می سازد (کاسسه،424،1370) و (ابراهیمی،232،1372)
چکیده :
اختلاف در زندگی اجتماعی و بین المللی ،
اجتناب ناپذیر است ، باید تدبیری اندیشه شود تا اختلاف منجر به جنگ نشود ؛ به همین
جهت ، در طول تاریخ ، صلح از آرمان های مقدس بشری بوده است ، چرا که جنگ همه سرمایه
های مادی و معنوی جامعه و جهان را نابود می کند . در منشور سازمان ملل متحد علاوه برفصل
هفتم ، مواد متعددی ناظر به حاکمیت اصل صلح در روابط بین الملل است . (مواد
1.2.11.12.15.23.24.26.33.37.39تا51. 52.54.73.76.84.99.106)
به رغم اقدامات انجام یافته ، هنوز بشر
از ناامنی و بحران های منطقه ای و جهانی رنج می برد . در بررسی تداوم بحران در عرصه
بین المللی ، می توان به شکافی عمیق میان نظریه و عمل تابعان حقوق بین الملل اشاره
کرد . توجه به پیشینه کنفرانس ها و کنگره های بین المللی ، به ویژه جامعه ملل و سازمان
ملل متحد و مروری بر مواد مندرج در میثاق و منشور و بررسی آن در مقام عمل ، به خوبی
این امر را مبرهن می سازد (کاسسه،424،1370) و (ابراهیمی،232،1372)
در نظام حقوقی اسلام ، اصل صلح از اهمیت
و جایگاه ویژه ای برخوردار است و در واقع صلح و صفا روح اسلام است . حقوق بین
الملل می تواند از دستورهای اسلام در راستای تامین صلح جهانی الهام بگیرد .
مقدمه :
اسلام ، دین فطرت است . مبنای تشریع نیز
تکوین است . بدون تردید ، مقتضای فطرت و طبیعت انسانی در مناسبات و روابط با دیگران
در عرصه های مختلف زندگی ، با قطع نظر از عوامل خارجی ، حالت همزیستی و صلح است و این
حالت فطری و طبیعی ، با سجایای عالی و پسندیده انسانی پیوند بسیار عمیق و ناگسستنی
دارد . اصول و واقعیت های عینی خارجی نیز ، تاییدی بر این روابط است . جنگ و خشونت
، اکری عارضی و ناشی از افراط و تفریط در بهره برداری از غرایز درونی مانندزیاده خواری
و حب ذات است ؛ چراکه زندگی اجتماعی داشتن و گرایش به همنوعان ، از آرزوهای دیرین بشر
است ب.ده است . از این رو ، حکیمان ، قیلسوفان و دانشمندان اجتماعی ، اصل ((اجتماعی
بودن انسان)) را به رغم گوناگونی دیدگاهها قبول دارند .
فلسفه تشریع جهاد در اسلام و بویژه قرآن
، رفع موانع ، رهایی مستضعفان ، اقامه عدالت ، هدایت انسان ها به سوی کمال تحقق حاکمیت
توحید در گستره جهان است . اسلام در این زمینه رویکرد دفاعی دارد ؛ یعنی قتال بدون
مقاتله از نظر قرآن ، جایز نیست . این روند در روایات و سیره معصومین نیز وجود دارد
؛ با این رویکرد ، صلح در اسلام به صورت یک اصل حاکم بر گونه های روابط اجتماعی مطرح
است .
صلح خواهی اسلام هرگز به معنای نادیده انگاشتن
نقش جهاد نیست . فلسفه تشریع جهاد ، بیداری و آمادگی فعال مسلمانان در عرصه دفاع از
اسلام و ارزش های دینی و ملی است ، تا دشمن هرگز هوس تهاجم به کشور اسلامی را در سر
نپروراند و به نوعی جهاد در اسلام ، مکمل اصالت صلح است ؛ اسلام در تاسیس اصل صلح در
زمینه روابط بین المللی ، پیش گام بوده و قرن ها زودتر از حقوق بین الملل نوین ، صلح
عادلانه مبتنی بر ارزش های فطری و معنوی را پی ریزی و از آن دفاع کرده است .
تعریف صلح :
واژه صلح در لغت به معنای مسالمت ، سازش و از بین بردن نفرت در بین مردم است ،
واژه های ((سلم)) و ((سلام)) در لفت به معنای ((صلح)) و ((آرامش)) است (مکارم
شیرازی،81،جلد2) .
صلح عبارت است از ، حالت آرامش در روابط عادی با کشورهای دیگر ، فقدان
جنگ و همچنین فقدان نظام تهدید (آقابخشی،1366،192) . ((صلح)) کلمه بسیار مقدسی است
، محور همه آرزوها و امیدهاست ، همه می دانند که آزادی کامل تنها در سایه
صلح به وجود می آید ، همه از اهریمن مهیب جنگ گریزانند ، همه فرشته و همای زیبای
صلح را تقدیس می کنند . شرق و غرب ، دنیای سرمایه داری و کمونیسم همه و همه
خواستار صلح اند ، خاطره بسیار تلخ و ناگوار جنگهای گذشتهو خرابیهای ناشی از آن
هنوز مرمت نگردیده است ؛
موضوع ((صلح)) و زندگی مسالمت آمیز از مسائل عمیق و ریشه دار اسلام
است و تمام نظامها و دستورات و مقررات روی آن پی ریزی شده است .
در فقه اسلامی ، دو واژه ((سلام)) و ((صلح)) برای
تبیین یک اصل حقوقی به کار می رود . مشتقات این دو واژه در قرآن ، به صورت متعدد
آمده
(نساء94،مائده16،انعام54و127،یونس62،رعد24،نور61،فرقان63،صافات181،واقعه25و26،ق34،قدر5)
که در مجموع ، ((سِلم)) بر وزن ((عِلم)) ، مترادف با صلح به معنای مسالمت آمیز است
و ((سَلم)) بر وزن ((عَقل)) به
معنای سازش عادلانه و همزیستی است (سلیمی،221،1390).
در واقع منظور از صلح که یکی از هدف های اساسی همه ادیان آسمانی است و
در صحنه بین المللی نیز به دنبال آن هستیم ، حالت طبیعی و بدون جنگ و آرام
بین ملتها و کشورها است ؛ بدون آنکه زمینه ای برای تهدید یا تئسل به زور و برخورد
مسلحانه فراهم آید .
اصل صلح در نظام حقوقی اسلام :
اصل صلح ، زیربنای فقه سیاست خارجی اسلام و از مبانی حقوق بین الملل
اسلامی به شمار می رود و در آموزه های اسلامی ارزش والایی دارد (انفال1،حجرات9) .
توصیه اسلام به مسلمانان این است که رفتارتان حتی با دشمنان باید به گونه ای باشد
که آنان با شما صمیمی شوند (فصلت33) . گزینش نام اسلام برای دین حضرت محمد (ص)
بهترین دلیل بر اهمیت صلح در نظام حقوقی اسلام است .
با این وجود برخی از مستشرقین و حتی متفکرین اسلامی ، ادعا کرده اند
که <<اسلام ، دین جنگ و شمشیر است و اصل را جنگ و قتال می داند>> و به
نوعی با نگرش بیرونی به عملکرد حاکمان به این نتیجه رسیده اند .
به نظر می رسد ، خاستگاه این چنین پندارهای شتابزده و بدون تعمق ، از
یک سو ، فقیهان مسلمان درباره صلح با رویکرد ((بین المللی)) آن کمتر بحث کرده اند
و از سوی دیگر ، مباحث ((جهاد)) در فقه اسلامی به گونه ای مطر شده که در ذهن
بسیاری مفهوم ((جنگ تعرضی و ابتدایی)) و ((قتال)) را تداعی می نماید ؛ همچنین ،
عملکرد حاکمان غیر معصوم کشورهای اسلامی ، بیشتر حالت کشورگشایی داشته است .
جایگاه صلح در نظام حقوق اسلامی
صلح در قرآن
از دیدگاه قرآن همانگونه که جنگ تجاوزکارانه محکوم است ، تجاوز در جنگ
نیز مذموم است ؛ چون جنگ ، مخالف با ((فطرت سلیم انسانی)) و معارض با ((قانون نظام
هستی)) است. استناد به اصل تنازع بقا به منظور دوام جامعه و ((انتخاب اصلح)) بسیار
ضعیف است و هیچ گونه توجیه عقلی و نقلی ندارد . اساس زندگی انسان ، تعاون بقاست و
نه تنازع بقا (مکارم شیرازی،362،جلد10) . انسانها باید بر اساس اصل تعاون ، زندگی
اجتماعی خود را سامان دهند و به تکامل برسند .
... والصح خیر (نساء128) ، مفهوم گسترئه ای است که انواع صلح فردی ،
اجتماعی و بین المللی را شامل می شود .
1-
صلح میان مسلمانان و بیگانگان
وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ
(انفال61) ؛ اگر آنان (دشمنان
اسلام) تمایل به صلح نشان دهن ، تو نیز از در صلح درآی و بر خدا توکل کن ، او شنوا
و داناست . (البته در عین رعایت اصل احتیاط در برابر دشمن ، به وسوسه ها اعتنایی
مکن)
فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْا إِلَیْکُمُ
السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلا (نساء90) ؛ پس هرگاه
از شما کناره گرفتند و با شما نجنگیدند و تسلیم شما شدند خدا برای شما راهی بر علیه آنها نگشوده است و اجازه نمی دهد که با آنها
بجنگید . قسمت انتهای آیه تاکیدی بر پذیرش پیشنهاد صلح از سوی دشمن است ؛ این آیه
صلح طلبی را به صورت یک اصل اساسی در روابط بین المللی مطرح میکند که حتی باید
پیشگام باشد ، به گونه ای که از مذاکرات مقدماتی صلح نیز استقبال کند .
... أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا
بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ
(حجرات9) ؛ ... پس هر گاه به حکم حق برگشت با حفظ عدالت میان آنها را صلح دهید و همیشه
(با هر دوست و دشمنی) عدالت کنید که خدا بسیار اهل عدل و داد را دوست میدارد.
لا ینهئکم اللّه عـن الذیـن لم یـقـتلوکم فى الدین و لم یخرجوکم من دیرکم
ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین ؛ انما
ینهئکم اللّه عن الذین قتلوکم فى الدین و اخرجوکم من دیارکم و ظهروا على اخراجکم ان
تولوهم و من یتولهم من یتولهم فاولئک هم الظالمون (ممتحنه8و9) ؛ (ایـن فـرمـان تنها
مربوط به کفاریست که شما را بیرون کردند و با شما جنگیدند) و اما آنـهـایـى کـه چـنـیـن
نـکردند خدا شما را از احسان به آنان و رفتار عادلانه با ایشان نهى نکرده زیرا خدا
عدالت کاران را دوست مى دارد . خدا تنها از دوستى کسانى نهى کرده که با
شما سر جنگ دارند و تنها بر سر مسأله دین بـا شـما جنگیدند و شما را از دیارتان بیرون
کردند و در بیرون کردنتان پشت به پشت هـم دادنـد خـدا شما را از اینکه آنان را دوست
بدارید نهى فرموده و هر کس دوستشان بدارد پس آنها ستم کارند . این آیه نیز به صلح عادلانه و نیکی کردن به کسانی که سابقه اذیت
داشتند ، اشاره دارد .
(توبه7و6)
؛ آیات صلحی هستند که نسبت به همه مخالفان دینی اعم از اهل کتاب و غیر آن را شامل
می شود ، از سویی دیگر امکان امان و احترام
نسبت به افراد و جوامع غیر اسلامی را می پذیرد .
صلح در سنت :
عملکرد
پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم می تواند در این زمینه الگو و اهام بخش مسلمانان
باشد ، زیرا آنان بر اساس سفارش های قرآن ، روشی اتخاذ کرد که تجسم عینی صلح و
همزیستی مسالمت آمیز است (مطهری،58،1368) .
امام علی
(ع) : من کمال السعاده السعی فی صلاح الجمهور
حج آیه 40 و بقره آیه 251(تجویز جهاد به جهت برقراری صلح و امنیت) ، بقره19 ، انفال 12 و 13 ،
توبه 36و 12 و 13 و ... .
نکات قابل توجه در مورد آیات جهاد :
1-
جهاد و جنگ فی نفسه امری مذموم نیست ، بلکه با توجه به خوی زیاده
خواهی انسان ، اگر جهاد تشریع نشده بود ، زیاده خواهان زمین را به فساد می کشیدند
.
2-
جهاد دفاعی در اسلام مشروع است ، چرا که مسبوق به ظلم ، جنگ ، نقض
پیمان و دشمنی کفار و مشرکین است .
داستان فتح مکه
بهترین نمونه عفو و گذشت پیامبر
صلح جهانی و همگانی برای کلیه ملل
هدایت اسلامی ، ما را به سوی صلح و دوستی فرا می خواند تا جایی که
مخالفت نسبت به دین حق را از اسباب دشمنی و تجاوز نمی داند (شلتوت،93،1399).
اصل اولیه روابط بین المللی در اسلام (با دول غیر اسلامی) ، بر صلح
است یا جنگ ؟
روح اسلام و اصولا همه ادیان الهی ، با جنگ و خونریزی بی اساس مخالف
است و اگر فرمان به آمادگی داده است ، هدف آن دفاع از موجودیت و کیان دین است .
دو نظریه :
الف) اصل رابطه بر جنگ است :
دلایل : 1-قرآنی
2- روایات
3- آرای دانشمندان
4- بنای عملی (رویه)
ب) اصل رابطه بر تسالم و صلح است
ممتحنه ایات 60.8.9 و حج 22.40 مطالعه شود در مورد تعیین سرنوشت
دلایل اصالت صلح در اسلام :
-
دلایل قرآنی صلح صفحه 47
اصالت صلح
-
دلایل روایی (روایات) صلح (سنت معصوم)صفحه 54
-
آرای دانشمندان در مورد اصالت صلح
دو دسته اند ، عده ای صلح را همراه مصلحت بودن می دانند اما برخی
اصالت را بر صلح می دهند بدون توجه به مصلحت صلح
سیره و رویه معصومین در رابطه با اصالت صلح :
ضمانت های حفظ صلح جهانی:
1- روابط مقدس بین
مسلمین و سایرین بر اساس محبت و دوستی ملی
2- محدود بودن جنگ به شرایط
و غایت خاص (استثنایی بودن جنگ)
3-
نتیجه :
شهید مطهری (ره) : در قرآن هم دستور
جنگ رسیده و هم دستور صلح ؛ اسلام نه صلح را
به معنی یک اصل ثایت می پذیرد و نه در همه شرایط جنگ را . اصولا جنگ و صلح در همه جا
تابع شرایط است . هدف ، اسلام و تامین حقوق مسلمانان است . اسلام به عنوان دین کامل
، تحمل ذلت را اجازه نمی دهد ، ولی در عین حال طرفدار صلح است . تشریع قانون جهاد در
اسلام ، به هدف دفع تجاوز است . (سیری در سیره ائمه اطهار ص 77-78)
ایشان در مقام مقایسه بین اسلام و مسیحیت
اظهار می دارد :
<<میگویند مسیحیت این افتخار را دارد
که هیچ اسمی از جنگ در آن نیست . ما می گوییم اسلام این افتخار را دارد که قانون جهاد
دارد . ... اسلام دینی است که وظیفه و تعهد خودش را این می دارند که یک جامعه تشکیل
دهد . آمده کشور دولت و حکومت مستقل تشکیل دهد . رسالتش اصلاح جهان است . چنین
دینی نمی تواند بی تفاوت باشد ... مسیحیت دایره اش محدود است و اسلام وسیع است . مسیحیت
از حدود اندرز تجاوز نمی کند اما اسلام تمام شئون بشر را زیر نظر دارد ، قانون اجتماعی
دارد ، قانون اقتصادی ، سیاسی و .. دارد . چطور می تواند قانون جهاد نداشته باشد.>>
اسلام دین صلح و دوستی و آرامش است و به
این خاطر اصل صلح را به عنوان یک اقدام برتر (نساء128) در روابط فردی و اجتماعی و بین
المللی مطرح ساخته است : وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ
فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ (انفال61) یعنی : و اگر به صلح گرایند ،
تو نیز به صلح گرای و بر خدا توکل کن. این آیه ناظر به گروههایی است در حال پیکار با
مسلمانان .
البته صلح طلبی اسلام هرگز به این معنا
نیست که مسلمانان حالت آمادگی خود را از دست دهند تا دشمن به تهاجم تشویق شود ؛ چنانکه
اسلام هیچ گاه مسلمانان را به ((صلح ذلیلانه)) از موضع ضعف توصیه نمی کند در
انتهای آیه 9 سوره حجرات ، به عادلانه بودن صلح و نهی از صلح ظالمانه و ذلیلانه ،
اشاره دارد ؛ زیرا این دو ، از عوامل زمینه ساز جنگند و نمی توانند صلح عادلانه بین
المللی را تامین کنند و نهایتا صلح موقت نمی تواند پایدار بماند و در درون خود
نطفه جنگ را می پروراند ؛ به همین جهات ، شارع
مقدس ((جهاد)) برای مبارزه با ظالمان (حج39) ، نجات مظلومان (نساء75) ، رفع فتنه (انفال39)
، تامین امنیت اجتماعی (نساء75) و سایر اهداف مقدس به صورت فریضه الهی همواره مورد
تاکید قرار داده است .
چکیده :
اختلاف در زندگی اجتماعی و بین المللی ، اجتناب ناپذیر است ، باید تدبیری اندیشه شود تا اختلاف منجر به جنگ نشود ؛ به همین جهت ، در طول تاریخ ، صلح از آرمان های مقدس بشری بوده است ، چرا که جنگ همه سرمایه های مادی و معنوی جامعه و جهان را نابود می کند . در منشور سازمان ملل متحد علاوه برفصل هفتم ، مواد متعددی ناظر به حاکمیت اصل صلح در روابط بین الملل است . (مواد 1.2.11.12.15.23.24.26.33.37.39تا51. 52.54.73.76.84.99.106)
به رغم اقدامات انجام یافته ، هنوز بشر از ناامنی و بحران های منطقه ای و جهانی رنج می برد . در بررسی تداوم بحران در عرصه بین المللی ، می توان به شکافی عمیق میان نظریه و عمل تابعان حقوق بین الملل اشاره کرد . توجه به پیشینه کنفرانس ها و کنگره های بین المللی ، به ویژه جامعه ملل و سازمان ملل متحد و مروری بر مواد مندرج در میثاق و منشور و بررسی آن در مقام عمل ، به خوبی این امر را مبرهن می سازد (کاسسه،424،1370) و (ابراهیمی،232،1372)
در نظام حقوقی اسلام ، اصل صلح از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است و در واقع صلح و صفا روح اسلام است . حقوق بین الملل می تواند از دستورهای اسلام در راستای تامین صلح جهانی الهام بگیرد .
مقدمه :
اسلام ، دین فطرت است . مبنای تشریع نیز تکوین است . بدون تردید ، مقتضای فطرت و طبیعت انسانی در مناسبات و روابط با دیگران در عرصه های مختلف زندگی ، با قطع نظر از عوامل خارجی ، حالت همزیستی و صلح است و این حالت فطری و طبیعی ، با سجایای عالی و پسندیده انسانی پیوند بسیار عمیق و ناگسستنی دارد . اصول و واقعیت های عینی خارجی نیز ، تاییدی بر این روابط است . جنگ و خشونت ، اکری عارضی و ناشی از افراط و تفریط در بهره برداری از غرایز درونی مانندزیاده خواری و حب ذات است ؛ چراکه زندگی اجتماعی داشتن و گرایش به همنوعان ، از آرزوهای دیرین بشر است ب.ده است . از این رو ، حکیمان ، قیلسوفان و دانشمندان اجتماعی ، اصل ((اجتماعی بودن انسان)) را به رغم گوناگونی دیدگاهها قبول دارند .
فلسفه تشریع جهاد در اسلام و بویژه قرآن ، رفع موانع ، رهایی مستضعفان ، اقامه عدالت ، هدایت انسان ها به سوی کمال تحقق حاکمیت توحید در گستره جهان است . اسلام در این زمینه رویکرد دفاعی دارد ؛ یعنی قتال بدون مقاتله از نظر قرآن ، جایز نیست . این روند در روایات و سیره معصومین نیز وجود دارد ؛ با این رویکرد ، صلح در اسلام به صورت یک اصل حاکم بر گونه های روابط اجتماعی مطرح است .
صلح خواهی اسلام هرگز به معنای نادیده انگاشتن نقش جهاد نیست . فلسفه تشریع جهاد ، بیداری و آمادگی فعال مسلمانان در عرصه دفاع از اسلام و ارزش های دینی و ملی است ، تا دشمن هرگز هوس تهاجم به کشور اسلامی را در سر نپروراند و به نوعی جهاد در اسلام ، مکمل اصالت صلح است ؛ اسلام در تاسیس اصل صلح در زمینه روابط بین المللی ، پیش گام بوده و قرن ها زودتر از حقوق بین الملل نوین ، صلح عادلانه مبتنی بر ارزش های فطری و معنوی را پی ریزی و از آن دفاع کرده است .
تعریف صلح :
واژه صلح در لغت به معنای مسالمت ، سازش و از بین بردن نفرت در بین مردم است ، واژه های ((سلم)) و ((سلام)) در لفت به معنای ((صلح)) و ((آرامش)) است (مکارم شیرازی،81،جلد2) .
صلح عبارت است از ، حالت آرامش در روابط عادی با کشورهای دیگر ، فقدان جنگ و همچنین فقدان نظام تهدید (آقابخشی،1366،192) . ((صلح)) کلمه بسیار مقدسی است ، محور همه آرزوها و امیدهاست ، همه می دانند که آزادی کامل تنها در سایه صلح به وجود می آید ، همه از اهریمن مهیب جنگ گریزانند ، همه فرشته و همای زیبای صلح را تقدیس می کنند . شرق و غرب ، دنیای سرمایه داری و کمونیسم همه و همه خواستار صلح اند ، خاطره بسیار تلخ و ناگوار جنگهای گذشتهو خرابیهای ناشی از آن هنوز مرمت نگردیده است ؛
موضوع ((صلح)) و زندگی مسالمت آمیز از مسائل عمیق و ریشه دار اسلام است و تمام نظامها و دستورات و مقررات روی آن پی ریزی شده است .
در فقه اسلامی ، دو واژه ((سلام)) و ((صلح)) برای تبیین یک اصل حقوقی به کار می رود . مشتقات این دو واژه در قرآن ، به صورت متعدد آمده (نساء94،مائده16،انعام54و127،یونس62،رعد24،نور61،فرقان63،صافات181،واقعه25و26،ق34،قدر5) که در مجموع ، ((سِلم)) بر وزن ((عِلم)) ، مترادف با صلح به معنای مسالمت آمیز است و ((سَلم)) بر وزن ((عَقل)) به معنای سازش عادلانه و همزیستی است (سلیمی،221،1390).
در واقع منظور از صلح که یکی از هدف های اساسی همه ادیان آسمانی است و در صحنه بین المللی نیز به دنبال آن هستیم ، حالت طبیعی و بدون جنگ و آرام بین ملتها و کشورها است ؛ بدون آنکه زمینه ای برای تهدید یا تئسل به زور و برخورد مسلحانه فراهم آید .
اصل صلح در نظام حقوقی اسلام :
اصل صلح ، زیربنای فقه سیاست خارجی اسلام و از مبانی حقوق بین الملل اسلامی به شمار می رود و در آموزه های اسلامی ارزش والایی دارد (انفال1،حجرات9) . توصیه اسلام به مسلمانان این است که رفتارتان حتی با دشمنان باید به گونه ای باشد که آنان با شما صمیمی شوند (فصلت33) . گزینش نام اسلام برای دین حضرت محمد (ص) بهترین دلیل بر اهمیت صلح در نظام حقوقی اسلام است .
با این وجود برخی از مستشرقین و حتی متفکرین اسلامی ، ادعا کرده اند که <<اسلام ، دین جنگ و شمشیر است و اصل را جنگ و قتال می داند>> و به نوعی با نگرش بیرونی به عملکرد حاکمان به این نتیجه رسیده اند .
به نظر می رسد ، خاستگاه این چنین پندارهای شتابزده و بدون تعمق ، از یک سو ، فقیهان مسلمان درباره صلح با رویکرد ((بین المللی)) آن کمتر بحث کرده اند و از سوی دیگر ، مباحث ((جهاد)) در فقه اسلامی به گونه ای مطر شده که در ذهن بسیاری مفهوم ((جنگ تعرضی و ابتدایی)) و ((قتال)) را تداعی می نماید ؛ همچنین ، عملکرد حاکمان غیر معصوم کشورهای اسلامی ، بیشتر حالت کشورگشایی داشته است .
جایگاه صلح در نظام حقوق اسلامی
صلح در قرآن
از دیدگاه قرآن همانگونه که جنگ تجاوزکارانه محکوم است ، تجاوز در جنگ نیز مذموم است ؛ چون جنگ ، مخالف با ((فطرت سلیم انسانی)) و معارض با ((قانون نظام هستی)) است. استناد به اصل تنازع بقا به منظور دوام جامعه و ((انتخاب اصلح)) بسیار ضعیف است و هیچ گونه توجیه عقلی و نقلی ندارد . اساس زندگی انسان ، تعاون بقاست و نه تنازع بقا (مکارم شیرازی،362،جلد10) . انسانها باید بر اساس اصل تعاون ، زندگی اجتماعی خود را سامان دهند و به تکامل برسند .
... والصح خیر (نساء128) ، مفهوم گسترئه ای است که انواع صلح فردی ، اجتماعی و بین المللی را شامل می شود .
1- صلح میان مسلمانان و بیگانگان
وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ (انفال61) ؛ اگر آنان (دشمنان اسلام) تمایل به صلح نشان دهن ، تو نیز از در صلح درآی و بر خدا توکل کن ، او شنوا و داناست . (البته در عین رعایت اصل احتیاط در برابر دشمن ، به وسوسه ها اعتنایی مکن)
فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلا (نساء90) ؛ پس هرگاه از شما کناره گرفتند و با شما نجنگیدند و تسلیم شما شدند خدا برای شما راهی بر علیه آنها نگشوده است و اجازه نمی دهد که با آنها بجنگید . قسمت انتهای آیه تاکیدی بر پذیرش پیشنهاد صلح از سوی دشمن است ؛ این آیه صلح طلبی را به صورت یک اصل اساسی در روابط بین المللی مطرح میکند که حتی باید پیشگام باشد ، به گونه ای که از مذاکرات مقدماتی صلح نیز استقبال کند .
... أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (حجرات9) ؛ ... پس هر گاه به حکم حق برگشت با حفظ عدالت میان آنها را صلح دهید و همیشه (با هر دوست و دشمنی) عدالت کنید که خدا بسیار اهل عدل و داد را دوست میدارد.
لا ینهئکم اللّه عـن الذیـن لم یـقـتلوکم فى الدین و لم یخرجوکم من دیرکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین ؛ انما ینهئکم اللّه عن الذین قتلوکم فى الدین و اخرجوکم من دیارکم و ظهروا على اخراجکم ان تولوهم و من یتولهم من یتولهم فاولئک هم الظالمون (ممتحنه8و9) ؛ (ایـن فـرمـان تنها مربوط به کفاریست که شما را بیرون کردند و با شما جنگیدند) و اما آنـهـایـى کـه چـنـیـن نـکردند خدا شما را از احسان به آنان و رفتار عادلانه با ایشان نهى نکرده زیرا خدا عدالت کاران را دوست مى دارد . خدا تنها از دوستى کسانى نهى کرده که با شما سر جنگ دارند و تنها بر سر مسأله دین بـا شـما جنگیدند و شما را از دیارتان بیرون کردند و در بیرون کردنتان پشت به پشت هـم دادنـد خـدا شما را از اینکه آنان را دوست بدارید نهى فرموده و هر کس دوستشان بدارد پس آنها ستم کارند . این آیه نیز به صلح عادلانه و نیکی کردن به کسانی که سابقه اذیت داشتند ، اشاره دارد .
(توبه7و6) ؛ آیات صلحی هستند که نسبت به همه مخالفان دینی اعم از اهل کتاب و غیر آن را شامل می شود ، از سویی دیگر امکان امان و احترام نسبت به افراد و جوامع غیر اسلامی را می پذیرد .
صلح در سنت :
عملکرد پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم می تواند در این زمینه الگو و اهام بخش مسلمانان باشد ، زیرا آنان بر اساس سفارش های قرآن ، روشی اتخاذ کرد که تجسم عینی صلح و همزیستی مسالمت آمیز است (مطهری،58،1368) .
امام علی (ع) : من کمال السعاده السعی فی صلاح الجمهور
حج آیه 40 و بقره آیه 251(تجویز جهاد به جهت برقراری صلح و امنیت) ، بقره19 ، انفال 12 و 13 ، توبه 36و 12 و 13 و ... .
نکات قابل توجه در مورد آیات جهاد :
1- جهاد و جنگ فی نفسه امری مذموم نیست ، بلکه با توجه به خوی زیاده خواهی انسان ، اگر جهاد تشریع نشده بود ، زیاده خواهان زمین را به فساد می کشیدند .
2- جهاد دفاعی در اسلام مشروع است ، چرا که مسبوق به ظلم ، جنگ ، نقض پیمان و دشمنی کفار و مشرکین است .
داستان فتح مکه بهترین نمونه عفو و گذشت پیامبر
صلح جهانی و همگانی برای کلیه ملل
هدایت اسلامی ، ما را به سوی صلح و دوستی فرا می خواند تا جایی که مخالفت نسبت به دین حق را از اسباب دشمنی و تجاوز نمی داند (شلتوت،93،1399).
اصل اولیه روابط بین المللی در اسلام (با دول غیر اسلامی) ، بر صلح است یا جنگ ؟
روح اسلام و اصولا همه ادیان الهی ، با جنگ و خونریزی بی اساس مخالف است و اگر فرمان به آمادگی داده است ، هدف آن دفاع از موجودیت و کیان دین است .
دو نظریه :
الف) اصل رابطه بر جنگ است :
دلایل : 1-قرآنی
2- روایات
3- آرای دانشمندان
4- بنای عملی (رویه)
ب) اصل رابطه بر تسالم و صلح است
ممتحنه ایات 60.8.9 و حج 22.40 مطالعه شود در مورد تعیین سرنوشت
دلایل اصالت صلح در اسلام :
- دلایل قرآنی صلح صفحه 47 اصالت صلح
- دلایل روایی (روایات) صلح (سنت معصوم)صفحه 54
- آرای دانشمندان در مورد اصالت صلح
دو دسته اند ، عده ای صلح را همراه مصلحت بودن می دانند اما برخی اصالت را بر صلح می دهند بدون توجه به مصلحت صلح
سیره و رویه معصومین در رابطه با اصالت صلح :
ضمانت های حفظ صلح جهانی:
1- روابط مقدس بین مسلمین و سایرین بر اساس محبت و دوستی ملی
2- محدود بودن جنگ به شرایط و غایت خاص (استثنایی بودن جنگ)
3-
نتیجه :
شهید مطهری (ره) : در قرآن هم دستور جنگ رسیده و هم دستور صلح ؛ اسلام نه صلح را به معنی یک اصل ثایت می پذیرد و نه در همه شرایط جنگ را . اصولا جنگ و صلح در همه جا تابع شرایط است . هدف ، اسلام و تامین حقوق مسلمانان است . اسلام به عنوان دین کامل ، تحمل ذلت را اجازه نمی دهد ، ولی در عین حال طرفدار صلح است . تشریع قانون جهاد در اسلام ، به هدف دفع تجاوز است . (سیری در سیره ائمه اطهار ص 77-78)
ایشان در مقام مقایسه بین اسلام و مسیحیت اظهار می دارد :
<<میگویند مسیحیت این افتخار را دارد که هیچ اسمی از جنگ در آن نیست . ما می گوییم اسلام این افتخار را دارد که قانون جهاد دارد . ... اسلام دینی است که وظیفه و تعهد خودش را این می دارند که یک جامعه تشکیل دهد . آمده کشور دولت و حکومت مستقل تشکیل دهد . رسالتش اصلاح جهان است . چنین دینی نمی تواند بی تفاوت باشد ... مسیحیت دایره اش محدود است و اسلام وسیع است . مسیحیت از حدود اندرز تجاوز نمی کند اما اسلام تمام شئون بشر را زیر نظر دارد ، قانون اجتماعی دارد ، قانون اقتصادی ، سیاسی و .. دارد . چطور می تواند قانون جهاد نداشته باشد.>>
اسلام دین صلح و دوستی و آرامش است و به این خاطر اصل صلح را به عنوان یک اقدام برتر (نساء128) در روابط فردی و اجتماعی و بین المللی مطرح ساخته است : وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ (انفال61) یعنی : و اگر به صلح گرایند ، تو نیز به صلح گرای و بر خدا توکل کن. این آیه ناظر به گروههایی است در حال پیکار با مسلمانان .
البته صلح طلبی اسلام هرگز به این معنا نیست که مسلمانان حالت آمادگی خود را از دست دهند تا دشمن به تهاجم تشویق شود ؛ چنانکه اسلام هیچ گاه مسلمانان را به ((صلح ذلیلانه)) از موضع ضعف توصیه نمی کند در انتهای آیه 9 سوره حجرات ، به عادلانه بودن صلح و نهی از صلح ظالمانه و ذلیلانه ، اشاره دارد ؛ زیرا این دو ، از عوامل زمینه ساز جنگند و نمی توانند صلح عادلانه بین المللی را تامین کنند و نهایتا صلح موقت نمی تواند پایدار بماند و در درون خود نطفه جنگ را می پروراند ؛ به همین جهات ، شارع مقدس ((جهاد)) برای مبارزه با ظالمان (حج39) ، نجات مظلومان (نساء75) ، رفع فتنه (انفال39) ، تامین امنیت اجتماعی (نساء75) و سایر اهداف مقدس به صورت فریضه الهی همواره مورد تاکید قرار داده است .